“The dark background which death supplies, brings out the tender colors of life in all their purity.”
Michelangelo beschreef ditzelfde als volgt: dat hij bij geen enkele gedachte die in hem op kwam, de dood niet op zijn bijtel meenam.
Ik hoop met dit essay en deze podcast een verandering te bewerkstelligen in de nogal sinistere kijk op de dood vanuit onze cultuur; een licht werpen op de verrijkende potentie van de diepe lagen die de dood met zich meebrengt. Niet alleen de dood als eindpunt, maar zeker ook de dood in de talloze momentopnames van het leven.
Mijn eigen ervaringen in het diep werken met imaginatie, authentic movement, literatuuronderzoek en mijn vroegste kind ervaringen met de dood bracht mij bij dit thema.
Vanuit psychologische en dansante benadering gaf Marjan Koning jarenlang les aan diverse doelgroepen.
Drs. M.E. Koning
Doods Imaginatie – Essay
“Confronting death brings us to the threshold of life”
A friend who had been meditating for some time approached a Zen master recently arrived in this country. He asked the roshi if he might study with him. To which the roshi replied, “Are you prepared to die?” My friend shook his head in bewilderment and said, “I didn’t come here to die, I came here to learn Zen”. The Roshi said, “If you are not willing to die, you are not ready to let go into life. Come back when you are ready to enter directly, excluding nothing.”
Steven Levine 1982, Who Dies
Anchor Books
Steven Levine’s werk laat zien door je te openen naar de realiteit van de dood, dat het leven een voortdurend proces van groei kan worden. Identificatie met het ego veroorzaakt verlangen en gehechtheid en dat verlangen en gehechtheid lokken angst voor verandering uit. Deze angst is de angst van het ego om zijn identiteit te verliezen. Hoe meer we ons leven verstoppen of uitstellen, hoe meer we bang zijn voor de dood.
De angst ontstaat vanuit de ervaring om je identiteit te verliezen die je als persoon hebt gecreëerd, met als gevolg het verwaarlozen en vergeten van je werkelijke zelf.
Verschillende culturen en geloven kijken op een andere manier naar de dood in vergelijking met onze westerse wereld. De dood wordt gezien als een verrijking van het menselijk leven, niet slechts als een vernietiger of een Magere Hein. Daar gaat dit blog over, zoals bij deze gravure van Manuel Manilla, waar de nodige humor met de dood meekomt: niet alleen maar hel, verdoemenis, angst. De dood met zijn eigen gereedschap en attributen zoals het gebruik van botten. Bekijk het beeld van de Eiffeltoren door Manuel Manilla.
In onze westerse cultuur is veel aandacht voor de spieren, voor het vlees, bijvoorbeeld in ontspanningsoefeningen. Terwijl het werken vanuit de botten vanzelf ontspannend werkt, mediteren op het innerlijk van de botten blijken ze gloeiend heet.
died a mineral and became a plant
I died a plant and rose an animal
I died an animal and became a man Why should I fear? When was I less by dying?
Persian poet-philosopher Rumi 13th century
En als er toch die doodangsten zijn.
- dood voor het zelf
- sterven van het zelf
- de dood van anderen – sterven van anderen
- angst voor het onbekende angst uitgebannen te worden
- angst om alleen te zijn – angst om te lijden
- angst voor fysieke pijn, vernedering, onderbreken van je doelstellingen, gestraft worden na je dood, dat je niets of niemand bent, de impact die jouw dood heeft op de overlevenden, angst over de dood van anderen; allen ego problematiek.
Oefeningen op het gebied van doodsimaginatie:
- Desidentificatie is een belangrijk aspect voor verandering van perspectief, onderscheid tussen het belangwekkende core en de zijlingse attributen.
Irvin Yalom, een Amerikaans psychiater annex schrijver, gebruikt een desidentificatie oefening, die maar zo’n 30-45 minuten duurt.
In een rustige setting vraagt Yalom de deelnemers op afzonderlijke kaartjes 8 antwoorden op de vraag: ‘Wie ben ik?’ en ze daarna in orde van belangrijkheid te leggen, de belangrijkste onder. Vervolgens mag je kort mediteren op het feit dat je van boven naar onder het attribuut op het kaartje opgeeft, elk 2-3 minuten… Desidentificatie is een belangrijk aspect voor verandering
Alle ego problematiek lost op, het zelf blijft over…niets minder dan de sprank van eeuwig leven. - – Tekenen van een levenslijn: teken een lijn van geboorte tot aan je dood en zet een kruis, waar jij denkt dat je nu bent; mediteer daarop.
- – Visualiseer je eigen dood, wake, begrafenis, teksten uitgesproken. Als tekst zie bijvoorbeeld het toneelstuk van Scrooge.
- – Kruip in de huid en speel/visualiseer een dierbaar/belangrijke oudere persoon, loop oud, kleed je oud, schmink je oud, bezoek een kerkhof, val flauw, overlijd en door vrienden begraven. Beeld het letterlijk uit of visualiseer. Renée Soutendijk speelt in de film Witte Flits uit 2024 de moeder van een 42-jarige zoon die na jaren van ondraaglijk lijden euthanasie zal krijgen. Hij vraagt haar: ‘Geloof jij dat er een hel bestaat?’ Zij antwoord ‘Als die al zou bestaan, kom jij er zeker nooit in, want je hebt nog nooit een kip kwaad gedaan.’ Ik ervaar dit als een ontkenning van zijn zijn: Hij zal er niet om gevraagd hebben als hij er niet zelf al was geweest of hij erover na had gedacht. Soutendijk lijdt hem af van zijn mogelijke angsten voor de dood waarin ze hem geen beeld laat krijgen, geen kennis laat maken met in dit geval de hel en dit misschien al in zijn hele psychotherapeutische ontstaan is ontkend. Ontkenning en bekendheid met het leerzame van de hel, zijn kennis over zijn negatieve onbewuste krachten en emoties. Irvin Yalom verwijst naar onderzoek waarin in de westerse wereld nog steeds in de psychologie weinig aandacht is voor de angst van de dood.
Bart Chabot, psychiater, vertelde in Buitenhof over hoe hij het probleem ziet met: ‘goeddoen en de dood’. De wijsheid in het overkomen van de angst voor de dood bloemt het leven.
Boeddhistische monniken krijgen als een van de belangrijke trainingen op het gebied van angsten verwerken rondom de dood, diverse nachten door te brengen op een krekelveld. In het christelijke geloof was het niet voor niets dat de begraafplaatsen direct naast de kerk werden gebouwd; priesters bewaarden in hun cel een schedel. Er was kortom vroeger een ander contact met de dood dan er nu is.
Buddhaghosa (The Path of Purification 1976), geeft acht mediaties in de ontwikkeling naar mindfullness over immense dood.
- Men moet zich voorstellen tegenover een moordenaar te staan en tegen jezelf te zeggen: “juist precies als een moordenaar verschijnt die met een zwaard denkt, zal ik van deze persoon het hoofd afslaan.’ Hij voert het uit bij het slachtoffer zijn nek, totdat de dood verschijnt. Je moet bedenken dat dood onvermijdelijk is voor dat wat geboren wordt en je voorstellen dat de dood verschijnt zoals de moordenaar met een vergiftigd zwaard.
- De dood mag voorgesteld worden als de ruïne van succes. Je kan je voorstellen hoe gezondheid eindigt in ziekte, voorspoed verandert in verlies, jeugd verandert in verouderen. Je moet je voorstellen de dood als een overweldigend leger van olifanten, karren en infanterie.
- Je moet je voorstellen de dood van anderen en van waaruit je een gevolgtrekking maakt over je eigen sterfelijkheid. Degene die een imaginatie doet wordt gevraagd zich voor te stellen de dood van zeven soorten personen: een met grote beroemdheid, een met grote diensten gedaan, een met grote kracht, een met groot begrip, een met supernormale krachten, diegene door de natuur gezuiverd en de boeddha zelf. Je gaat je voorstellen hoe deze personen overlijden en je daarbij realiseren dat zelfs zij niet immuun waren voor de dood.
- Probeer je voor te stellen dat je een lichaam hebt gelijk met tachtig wormenfamilies. De wormen leven in en afhankelijk van het lichaam en je moet je voorstellen dat ze geboren worden, dat ze oud worden, dat ze poepen en sterven in je lichaam. Je kan ook nadenken over het feit dat het lichaam een doel is voor verschillende ziektes, net als schorpioenen, slangen, enz. Voordat je gaat slapen, stel je voor dat je het slachtoffer wordt van een slang, schorpioen, enz.
- Verbeeld je de ongelofelijke fragiliteit van het lichaam en zijn asankelijkheid van adem, temperatuur, de allereerste elementen en voeding. Verstoringen hierin kunnen factoren zijn voor je dood.
- Bedenk dat de dood aanvalt zonder vooraf geplande waarschuwing. Meestal zijn er geen tekenen omtrent de reikwijdte van iemands leven, van tijd, van plaats en manier van iemands dood.
- Je kan nadenken over de gelimiteerde reikwijdte van het leven.
- In de uiterste zin is de levensspan van een individu extreem gelimiteerd, teruggebracht als het zijn in één enkel bewust moment. Volgens boeddhisme zijn dood en geboren worden er elk nieuw moment. Je mag een imaginatie maken van dit voortdurende sterven en weer geboren worden door je voor te stellen de beweging van een karrewiel, zowel gedurende rust en beweging, dat op een enkel punt rust, zijn as en zichzelf daardoor herinnert dat het leven eigenlijk maar een enkel moment bestaat. De cirkel is daardoor een voorbode, het gaat om de as – zie latere uitwerking.
Je geest laten vloeien naar je hart:
Dit is een oefening vanuit het uitgangspunt dat je grootste angsten overwonnen kunnen worden door ze te accepteren. We moeten leren accepteren, dat wat automatisch walging, verwerping en huivering oproept. Dit krijg je niet voor elkaar door te denken of door het gebruik van je wil, maar angst wordt alleen geaccepteerd en begrepen door je hart te openen en de angst, wat die angst ook is, te laten zijn.
Van M. hoor ik dat je hard aan het zoeken bent in en met jouw tegenstribbelende lijf en psyche…zwaar, maar hoop ook dat je mooie dingen tegenkomt of en dat je moeilijke, angstige dingen kan gaan accepteren.
En ik denk aan jouw hulp, jouw gave: het tekenen.
Dat je, zoals bv. die vieze geur die je ruikt, kan gaan tekenen, welke kleur, beweging, persona of wat dan ook, dat het er gewoon mag zijn, (dit hoef ik jou niet te vertellen, zo teken je ook…..maar dat je accepteert wat er komt, gewoon observeren, met compassie liefst van die ervaring; moeilijk misschien, omdat je snel in verzet wil komen, wil afwijzen, wil oordelen……observeer alleen, laat het er zijn zet die angst of viezigheid in je lijf in je tekening.)
Breng ze naar je romp, je hart de ruimtelijkheid daarin, zodat die angst of kramp of wat dan ook, net als elke andere waarneming gewoon mag zijn, in liefde. Dit is een oefening om angst, pijn, lijden te kunnen accepteren gewoon als een feit vol waarnemingen, met minder verzet en oordeel. Elke waarneming zo, van angst of lijden, is een kort moment van ‘dood’, kleintje dood, een voorbereiding om waarneming te handhaven, ondanks het verzet. Hoe meer we ons verzetten tegen de vervelende en angstige dingen van het leven, hoe meer we contact kwijtraken met de VOLHEID van die ervaring…..onze angst voor het leven, gaat gelijk op met de angst voor de dood.
Kastenbaum en Aisenberg beschrijven in The Psychology of Death de resultaten van een onderzoek door middel van open vragenlijsten en multiple choice. Zij benoemen de verschillende beelden waarin de dood omschreven wordt.
- De macabere, levendig, weerzinwekkend en horror beladen personage, dan wel tekst.
- De zachte trooster, wijs en sympathiek
- De ‘Automaton’, een objectief, weinig invoelbaar instrumentarium in menselijke vermomming.
- De vrolijke verleider, sophisticated persoon gebruikmakend van slinkse technieken om de dood af te leveren. Te vergelijken met het McClelland Harlequin Complex. Harlequin is een mythe, een onzichtbare aanwezigheid, behalve als zijn naam Dood is; een mysterieuze figuur, die de vrouw – Columbine – meeneemt naar haar dood. Introductie van het thema ‘death as a lover’. Zie ook HADES die Persephone meeneemt naar de onderwereld.
De lachende en huilende clowns zijn ook van belang voor De Gangs van Mara Salvatrucha (Mexico)– ‘Leven voor god en je moeder, sterven voor je gang.’ ‘la vida loca’ – ‘vergeef me, moeder, voor mijn krankzinnige leven -.
The dark background which death supplies, brings out the tender colors of life in all their purity.
Michelangelo zei dat hij voor geen enkele gedachte die in hem op kwam, niet de dood op zijn bijtel meenam.
Het tegenkomen van het thema dood in geestes en artistieke beelden:
Memento Mori “Gedenk te sterven”
Rodin’s beeld: Christ and the Magdalena –
Een fascinerende en diepe crucifix die zowel de sexualiteit bevrijdt als de diepste angsten rondom de dood
MaWhias Grunewald: The small crucifixation en Pietro Perugino: The crucification with the virgin, saint…..enz.
In het debuutalbum ‘Ready to Die’ beschrijft de hiphopartiest B.I.G. ofwel Biggie Smalls de liefde voor zijn vriendin: Me and My Bitch: ‘We lie together, cry together, I swear to God I hope we fuckin’ die together.’
William Shakespeare schrijft in een couplet: “To sue to live, I find, I seek to die,
And, seeking death find live.”
(Measure for measure, iii, i, p.42)
Skull, twee mensenschedels met een vogel in hun kaak.
De kever komt in het werk van Fabre veel voor, vooral de scarabee, ook wel bekend onder de naam mestkever. In het oude Egypte had de scarabee de status van een heilig dier, omdat hij balletjes uit de mest drijft en daarin eitjes legt, waaruit nieuwe scarabeeën ontstaan. Voor de Egyptenaren symboliseerde hij daarom het ontstaan van het leven. Enerzijds roepen insecten angst en aveer op, ze brengen ziektes over en zijn giftig in grote aantallen verpesten ze oogsten en vormen ze plagen (bijbels), anderzijds zijn ze nuttig voor het voortbestaan van flora en fauna, ze bestuiven bloemen en planten. Bovendien bestaan ze al honderden miljoenen jaren. Honderden keverschildjes bedekken de schedels en doodkist in beide kunstwerken van Fabre.
Jan Fabre: Skull en Leda, engel van de dood…Leda is een wonderlijk dier, ze heeft een ranke hals een fiere kop en sterke vleugels van een zwaan, maar een lichaam in de vorm van een doodskist.
Vanuit het christelijke geloof en ook degene die vanuit het christelijke geloof er circulair mee om wil gaan, wordt de onderdanigheid van de mens aan god steeds benadrukt; god is de overweldigende natuur, god is de berg en de mens is daar nietig aan. Ik vraag me af of de angst van de dood met het opkijken niet enorm wordt versterkt.
De filosoof Friedrich Hegel wilde voorbij de dualiteit van ‘leven en dood’, door deze twee tegenstellingen met elkaar te verzoenen. Eindigheid werd een intrinsiek onderdeel van het leven.
Bij een zo sterke meditatie (vanuit authentic movement, imaginatie en imaginatietherapie, dat alle tegenpolen (van tijd, kracht, gewicht en ruimte) tegelijkertijd in het magnetisch veld samenkomen; in dat ene punt gelijk met zijn uiteen dijende tegenpolen.
Dan is het stralend uitdijende waarneembaar – goddelijk mens -, zoals ook Hegel en Heidegger beschrijven – alles wordt op hetzelfde moment waargenomen in zijn eigen functie, in zijn eigen kracht, zowel het waarnemen op een punt, als het uitdijen, kernfusies.
De cirkel en het miniemste miniem in de as magnetisch samenkomen, is dan nog niet het volledige; het tegelijkertijd erbij waarnemen van alle tegenpolen is noodzakelijk. Dat betekent het steeds krachtiger magnetisch veld versmelten en beheersen. In zijn steeds stilstaande en niet aflatende uitdijende functie. Uiteindelijk splitst het lichaam zich uiteen in de goddelijke drie eenheid. Lopende in een bibliotheek op weg naar een bekertje chocolade- melk: links boven een wolkje, in het midden mijn etherisch doorzichtig lichaam, en daarnaast mijn fysieke lichaam; ik straalde. Met het gooien van het muntje in de automaat, viel ik weer ineen.
Er lijkt een te eenzijdige aandacht voor het fenomeen tijd.
Er zijn vijf lotsbestemmingen waarin je herboren kan worden:
- deva-wereld, de hemel
- niraya of hel, normaal gezien gerefereerd met een lagere wereld
- tirachanayoni, dierlijke wereld
- manussa, menselijke wereld
- pettivisaya, de wereld van de geesten en de goden
Het boeddhisme heeft het over wedergeboorte, niet over reïncarnatie, want er is geen eenheid die kan reïncarneren in zichzelf.
Dood is eigenlijk het meest belangrijke van het leven, dood begrijpen is je leven verrijken.
Een prachtig voorbeeld daarvan is de tentoonstelling The Devil: A life van Nick Cave. De beeldenreeks die Nick Cave in museum Voorlinden presenteert, The Devil: A Life, komt voort uit de persoonlijke verliezen die Cave in zijn leven heeft meegemaakt. De vele persoonlijke verliezen die Cave van mensen dicht rondom hem heen heeft moeten meemaken. De zeventien werken (beeldjes) vormen een visueel verhaal over de duivel, van zijn geboorte tot aan zijn dood.
De duivel ontwaakt, erft de wereld, groeit op, verleidt een vrouw, vecht met een leeuw, trekt naar de oorlog, keert, uitgedost met medailles terug en neemt een bruid, dan sluit de toon van de serie om. De duivel doodt zijn kind, raakt vervreemd van de wereld, vervalt in berouw, danst zijn laatste dans en sterft. Het laatste beeld toont de duivel aangespoeld aan een onbekende oever, met een kind dat zijn hand uitsteekt naar het levenloze lichaam. Devil Forgiven, heet het: de duivel is vergeven.
De dood is dus niet zo zeer het gewone sterven, maar een transmutatie in alchemische zin. Deze dood is een dood op de drempel van diep leven, onsterfelijkheid en oneindigheid.
Literatuur
Met bijzondere dank aan –
A A. Sheikh en Katharina S.Sheikh – Death Imagery….met diverse artikelen van diverse auteurs, American Imagery Institute, Milwaukee, Wisconsin
Manuel Manilla – gravures – landshoff
De Dansende Demonen van Mongolie – Jan Fontein – V+K Publishing/Inmerc
De Dood Leeft – catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in het Tropenmuseum
te Amsterdam.
I.D. Yalom (1980) – Extential Psychotherapy – New York Basic Books
Heidegger (1962) – Being in time – New York Harper-row
Kastenbaum, R. & Aisenberg, R. (1972) – The Psychology of Death – New York Springer
De Volkskrant: Nora de Bruine over de expositie The Devil: A Life in museum Voorlinden
E. Loonstijn: Een wonder op twee benen e.a.
Drs. Marjan E Koning
Aanhangsel
Aanhangsel
Oefeningen om met doodsimagina.e te werken kunnen evt. worden voorafgegaan of ingelast door ontspanningsoefeningen.
- – Zittend in je stoel met je benen naast elkaar, trek een imaginair lijntje om je voeten heen en adem diep van beneden via je buik omhoog. Voel dat je billen gedragen worden door de zitting en je rug mag gedragen worden door je rugleuning, voel het gewicht van je armen. Concentreer je een tijd op het gewoon in- en uitademen van de ademhaling.
- – Je mag liggen op de grond, je benen opengevallen naar buiten. Trek een imaginair lijntje om je hele lichaam heen, om je hoofd, je schouder, je armen, je romp, je bekken en je benen. Voel het gewicht van je hoofd gedragen worden door de vloer, voel de holte van je oogkassen, de ontspanning van je wangen en je kaak, concentreer je op je schouders, laat het gewicht zakken, je schouderbladen, je romp en geef het gewicht van je hart over. Voel je bekken en je benen, concentreer je op je ademhaling, het in en uit gaat vanzelf, daar hoef je niks aan te veranderen.
- – In een staande positie begin je vanuit je spieren te bewegen, zacht sterker, doorgaand trek je lijnen, meanderend om je heen.
Vervolgens concentreer je je op je botten, je gaat bewegen vanuit je botten, stel je maar zo een skelet voor zoals het biologielokaal op school. Je zult merken heel veel ontspanningsoefeningen gaan vanuit je spieren, maar als je vanuit je skelet beweegt/visualiseert/danst, ontspan je eigenlijk vanzelf, daarna vertraag je, je denkt nog steeds vanuit je botten, maar je brengt licht en ruimte tussen de eind bot- verbindingen en ook dan zul je zien hoe ontspannend dat beweegt en je brengt. - – Focus op je Atlas en laat het gewicht van je hoofd langzaam zakken. Draai, terwijl je het gewicht hangend blijft ervaren, dus heel langzaam rond. Neem waar op welk moment je tijdens het draaien je je hoofd toch iets optilt – spannen i.t.t. loslaten – laat dan weer los en ga verder.
- – Ga imaginair naar een lievelingsplek, -persoon, -dier, enz. Voel hoe wat en waar dat in je lichaam voelt; kijk dan naar het evt. moeilijke van de imaginatie.
